Diabeł nabity w butelkę

Diabeł to jedna z popularniejszych i bardziej złożonych postaci w ludowych wierzeniach i folklorze. W opowieściach Górali Sądeckich i Pienińskich ten zły duch miał najczęściej pochodzenie biblijne. Mówiono, że diabły stały się z aniołów, które nie chciały się pokłonić Bogu i za karę zostały strącone z nieba i rozpuszczone po świecie. Diabłem stawała się także dusza, która nie dostała się do nieba, tylko do piekła, bo nie przeprosiła Boga. 

Diabeł, znany też jako debel, mógł przybierać rozmaite postacie. Najczęściej był czarny, z rogami i ogonem, czasami miał wielkie skrzydła a w rękach trzymał widły, którymi kłuł grzeszników. Tak wyglądały diabły z ludowych przedstawień kolędniczych, inspirowane zapewne wizerunkami znanymi z polichromii w wiejskich kościołach. Jednak diabła wyobrażano sobie także jako urodziwego, eleganckiego młodzieńca, ubranego „z niemiecka” we frak, w kapeluszu i z laseczką lub jako nagie, umorusane dziecko. Według innych wyglądał jak zwykły mężczyzna, jednak zdradzały go duży nos, długie pazury oraz końskie kopyto, u jednaj lub obu nóg. Opowiadano, że debel potrafi przybierać postać zwierzęcia o czarnym umaszczeniu – pasa, konia, byczka, kury lub koguta. Pojawiał się także jako pół-człowiek, pół-żbik, czyli jaźwiec, stwór, który drze się diabelskim głosem. Diabła można było spotkać na rozstajach dróg, na polach i w przydrożnych wierzbach. Nieraz siedział też w dzikim bzie: „wokół pnia się owinie, taki czarny, pełno ognia ma w pysku, śmieje się, wywala białe zęby, a tam mu się pali, jarzy mu się ogień. Jak jest koło drzewa, to albo gwizda albo się drze”.   

Szeroki był zakres diabelskiej działalności. Namawiał do złego, zaś ludzkie grzechy zapisywał na wołowej skórze – taka scena widnieje na polichromii w kościele Wszystkich Świętych w Krościenku. Karał tych, którzy przeklinali. Był złośliwy, czynił psoty i straszył. Szczególnie chętnie dokuczał pijakom – kazał im nieść pod górę ogromny ciężar, mylił drogi i poniewierał. Psuł zasiewy, ale potrafił także przynosić do domu pożytek zabrany innym (diabeł domowy). Wywoływał wiatr, który, jak wierzono, powstaje gdy ktoś się powiesi, za przyczyną diabłów, w okolicach Łącka nazywanych pokuśnikami, które niosą duszę wisielca do piekła. Znał przyszłość, a swoją czartowską wiedzą dzielił się z czarownikami.

W ludowych opowiadaniach diabeł próbował dorównać Bogu stwarzającemu świat, jednak zamiast owcy wychodziła mu koza, próbując stworzyć trzemiela robił szerszenia, a z bożej pszczoły powstawała osa.  Łatwo dawał się oszukać człowiekowi, chętnie stawał do zawodów z chłopem, ale ten zawsze okazywał się sprytniejszy. Mieszkańcom Pienin znana była historia o diable, który chciał się wkraść do ludzkiego serca pod postacią muchy. Chłop, który przejrzał diabelski podstęp, zwabił muchę do butelki, którą zatkał poświęconą pestką kokoczki – rośliny używanej do wyrobu różańców. Trzymał muchę w naczyniu przez siedem dni i siedem nocy, dopóki diabeł nie zdechł.